Het is donderdagmiddag en de wijzers van klok staan op half een. Ik neem mijn boterhammen en een bak koffie mee naar de time-out. Dit is een lokaal waar leerlingen heen worden gestuurd vanwege ongewenst gedrag en/of voor hun eigen rust (prikkelarme ruimte). Ik neem plaats in het lokaal en voer een alledaags praatje met mijn collega’s Huub en Jan. Mijn eerste boterham is net op en op dat moment hoor ik een hoop gevloek en getier op de gang.
Deze blog gaat over triggers die kunnen leiden tot agressief gedrag. Onderzoek wijst uit dat leraren en onderwijsondersteuners in het onderwijs behoefte hebben aan handreikingen en adviezen hoe om te gaan met voornamelijk leerlingen met externaliserend gedrag*.
Oplopende emotie
Mijn collega’s en ik schieten door het gevloek en getier in een alerte stand en gaan op het geluid af. Een derdejaars leerling komt vloekend richting de time-out gelopen. Het is Richard samen met een zij-instromer**. Richard is een leerling die al geregeld in de time-out heeft gezeten. Op hetzelfde moment krijgt mijn collega Jan een telefoontje van de mentor van deze leerling met de informatie dat hij geen toestemming had om de klas te verlaten (trigger 1). Richard merkt het telefoongesprek op en wordt vervolgens aangesproken door Huub op het niet dragen van een mondkapje (trigger 2). Richard reageert boos. Hij zegt dat hij niet weet waar dat ‘kloteding’ is en wil doorlopen. Huub blijft staan en houdt zijn hand naar voren waardoor Richard tegen hem aanloopt (trigger 3). Mijn collega vraagt Richard om terug naar zijn klas te gaan (trigger 4).
Op dat moment verandert de lichaamstaal van de leerling enorm. Hij maakt zich groot en zijn ogen spuwen vuur. De onrust in zijn trillende lichaam neemt zichtbaar toe. Hij blijft in de kleine ruimte op de gang op en neer bewegen en is verbaal agressief. Al schreeuwend vraagt hij waarom mijn collega hem aanraakt. Huub en Jan blijven rustig en vormen een muur waarbij Richard alleen door hen heen kan lopen om zijn doel te bereiken. Het time-out lokaal is hierdoor buiten bereik.
Beslissingen in korte tijd
De hele situatie speelt zich binnen één minuut af. Ik had mijn boterham al neergelegd en stond al in de deuropening. Op het moment dat de leerling ageerde tegen het feit dat hij tegen de hand van mijn collega aanliep, probeer ik te interveniëren. Als buitenstaander wil ik de situatie de-escaleren. Ik tik mijn collega Huub op de schouder en geef een subtiel teken dat hij de ruimte beter kan verlaten. Mijn andere collega Jan staat er bij en kijkt ernaar. Hij begrijpt mij en doet gelijk een stap naar achteren. Op dat moment sta ik pal voor Richard. Ik merk dat hij langzamer gaat ademhalen en zijn lijf rustiger wordt. Ik vraag hem diep in en uit te ademen. Gelukkig luistert hij. Al starend naar de time-out haalt hij twee keer diep adem. Ik stap opzij en vraag hem met mij mee te lopen naar het lege lokaal. Ik voel de opluchting als hij dat doet.
Het herkennen van triggers bij agressie
Voordat er agressief gedrag plaatsvindt, zijn er vaak uitlokkende factoren, ook wel “triggers” genoemd. In het voortgezet speciaal onderwijs zijn dit veelal situaties waarbij er eisen worden gesteld aan de leerlingen. Andere triggers zijn:
- Reacties voortkomend uit trauma.
- Fysiek of mentaal worden aangevallen.
- Genegeerd of geïrriteerd worden.
- Niet geloofd of in twijfel getrokken worden.
- Iets moeten doen wat men niet wil.
Als docent ben ik achteraf altijd benieuwd of de situatie voorkomen had kunnen worden. Ik evalueer vanuit de derde positie en stel mijzelf vanuit deze situatie de volgende vragen:
- Was het nodig dat de leerling al vloekend, tierend en zonder toestemming naar beneden kwam?
- Moest de emotionele leerling op dat moment aangesproken worden op het niet gebruiken van een mondkapje?
- Wat was de reden dat mijn college geen stap opzij deed en de leerling blokkeerde?
- Was het nodig fysiek contact met de leerling te maken?
- Waarom moest de leerling terug naar het lokaal?
- Koos deze leerling wellicht onbewust voor een prikkelarme omgeving?
Professioneel handelen en de escalatieladder
Het lijkt mij goed om onszelf als professional deze vragen te stellen. Naar mijn mening zorgen triggers voor een stijging op de escalatieladder bij de leerling, waarop hij steeds hoger in zijn emotie gaat zitten. In onderstaand schema laat ik duidelijk zien welke situaties tot welke triggers bij de leerling hebben geleid.
| Situatie | Trigger |
| De leerling had geen toestemming om het lokaal te verlaten | Grenzen worden gesteld |
| De leerling wordt aangesproken op het niet dragen van een mondkapje | Eisen stellen waarbij iets niet wordt toegestaan |
| De leerling wil doorlopen en wordt tegen gehouden en komt fysiek in contact met de professional | Reactie voortkomend uit (mogelijk) trauma |
| De leerling mag niet naar de time-out | Grenzen worden gesteld |
| De leerling wordt verzocht terug naar zijn lokaal te gaan | Iets moeten doen wat men zelf niet wil |
Het belang van agressieregulatietraining binnen het voortgezet speciaal onderwijs
Aan de hand van het bovenstaande schematische overzicht, waar ik nog vele voorbeelden van heb, ben ik van mening dat leerlingen en docenten in het voortgezet speciaal onderwijs baat hebben bij agressieregulatietraining (ART). In de huidige samenleving en de verandering van de doelgroep binnen het voortgezet speciaal onderwijs (lees transitie passend onderwijs) vind ik dat wij niet alleen onderwijs moeten aanbieden maar ook ART. Zowel voor docenten als leerlingen. Op deze wijze kunnen onderwijsinstellingen bovengenoemde situaties effectiever leren hanteren en de leerlingen beter leren omgaan met hevige emoties.
Voordelen agressieregulatietraining (ART)
ART biedt vele voordelen. De leraar of onderwijsondersteuner stapt af en toe in de rol van pedagoog/coach en leert de leerling beter zijn emoties te reguleren. Dit leidt tot een veiliger leerklimaat waarbij de leerling zonder twijfel beter zal gaan presteren.
In mijn volgende blog wil ik je meenemen in de vroege voortekenen van deze triggers en dieper in gaan op de “emotiemeter”.
De namen in dit artikel zijn gefingeerd en in verband met de privacy veranderd.
* Onderzoek behoefte handreikingen en adviezen bij externaliserend gedrag.
** Een zij-instromer is een leerling die vanuit een andere voortgezet (speciaal) onderwijs school op een later moment in het schooljaar gestart is.
Auteur: Nicky Schijvenaars
Redacteur: Mark van Dieren
